Een archeoloog op zoek naar moedergodinnen

Zeg ‘archeoloog’ en je ziet een man of vrouw, voeten gestoken in rubber laarzen, schepje in de hand, gebogen over een minuscuul scherfje van gebakken klei. Een vak waarmee met geduld, precisie, verbeelding en speurdersneus de geschiedenis – van gisteren tot duizenden jaren geleden – wordt blootgelegd en beschreven.

Ik ken zo’n archeoloog. Louis Swinkels. Niet dagelijks op zoek in de grond naar schatten, maar als conservator archeologie bij Museum Het Valkhof in Nijmegen verantwoordelijk voor de Romeinse collectie. Daar hoort ook het informeren van bezoekers tijdens het ‘Spreekuur’ bij, een soort ‘Tussen Kunst & Kitsch’ maar dan zónder prijsbepaling.

Onlangs kwam een echtpaar op het spreekuur met een beeldje, dat Louis herkende als ‘Drie Moedergodinnen’. Een stenen altaartje met drie naast elkaar zittende vrouwen, waarvan de herkomst – tijdstip en plaats – onbekend was. Antieke bronnen noemen de beeldjes nauwelijks, dus reconstructie kan alleen aan de hand van de bestaande en gedocumenteerde monumenten. Als een ware detective ging Louis wekenlang op zoek via geschreven en digitale bronnen.

Vertrekpunt was de oudste en nog steeds als beste aangemerkte catalogus, waarin alle tot dan toe bekende Moedergodinnen systematisch beschreven staan: ‘Moedergodinnen uit de Oudheid’ uit 1846, van jurist Johan de Wal. De Wal beschrijft de twee soorten moedergodinnen: ‘Matres’ (= Aan de Moeder) en ‘Matronae’ (= Voorname Vrouw). Matres zijn gevonden bij de muur van Hadrianus (Engeland), het Rhônedal en Noord-Spanje; Matronae in het achterland van Keulen-Bon-Nijmegen en Noord-Italië. De beeldengroepen verschillen in detail, attributen en iconografie. Sommige Moedergodinnen (de Keulse) hebben enorm grote hoeden en schalen met vruchten op de schoot; Franse beelden tonen soms godinnen met ontblote borst, een ingebakerd kindje op schoot, een sponsje en schaal.

Louis vond het ‘spreekuurbeeldje’ op de Franse groep lijken en zocht verder in een monumentaal werk van de Franse archeoloog Émile Esperandieu. Een gouden greep, zo bleek. In dit uit 11 delen bestaand boekwerk (1907-1938) met 2081 foto’s van altaartjes stond inderdaad de afbeelding van het spreekuurbeeldje.
De ‘Memoires van de Societé d’Archologie de Beaune’ tenslotte bleek de sleutel tot het laatste geheim: hoe kwam het beeldje van Frankrijk in Nederland terecht? Het boek bevat gedetailleerde verslagen van de bijeenkomsten van een archeologisch genootschap uit Beaune, opgericht in 1851 en nog steeds actief. Onmogelijk om alle verslagen door te nemen, maar gelukkig trof Louis op een Franse website een verslag van de maand april 1907. Hierin wordt door ene Mr. Molin, secretaris van het genootschap, beschreven hoe de eigenaar van het beeldje – Mr. St. Nicolas – geen geld had om het te kopen, waardoor het in particulier bezit kwam. Uiteindelijk is het via de particuliere kunsthandel in Nederland terecht gekomen, waar het bewuste echtpaar het aangekocht heeft.

De speurtocht van Louis heeft ertoe geleid dat de gegevens na 100 jaar eindelijk weer beschikbaar zijn voor de archeologische wetenschap: de Societé in Beaune heeft Louis’ gegevens inmiddels opgenomen in hun databank.

Overigens: wie denkt dat Moedergodinnen iets van vroeger waren, heeft het mis: in de omgeving van Keulen staan drie replica’s van Moedergodinnen, nog steeds geëerd door bezoekers met bloemen en lampjes bij de beelden en lapjes in de bomen.