‘In Memoriam’ in Stadsarchief Amsterdam

Swaab, Herzberger, Groenteman, Cohen, Levi, Michaëlis, Wallage, van Praag, Philips, Frank, Pais, Polak, de Winter, Heertje, Israëls, de Hond, den Hartog, Pinto, Hillesum, Abrahams, van Thijn, Presser, Weinreb, Bromet, de la Parra, Koekoek, Fresco. Namen die in ons nationale geheugen gegrift staan, omdat ze bekende politici, filmers, schrijvers, kunstenaars, journalisten, schilders, wetenschappers en ondernemers vertegenwoordigen.

Namen ook die hoorden bij de bijna 18.000 Joodse, Roma en Sinti kinderen die tijdens de Tweede Wereldoorlog uit Nederland zijn gedeporteerd en vermoord in de concentratiekampen. Ik las ze op de tentoonstelling ‘In memoriam’ in het Stadsarchief Amsterdam. In de centrale hal hangen op vier indrukwekkend lange expositietafels – in totaal 70 meter! – aan weerszijden foto’s van 2900 kinderen die tijdens de 102 transporten – de eerste was op 15 juli 1942 en de laatste op 13 september 1944 – weggevoerd zijn naar o.a. Westerbork, Auschwitz en Sobibor. Bij iedere foto staat de naam, geboortedatum en geboorteplaats, en datum en plaats van sterven genoemd.

De tentoonstelling is gebaseerd op het boek In Memoriam, de gedeporteerde en vermoorde Joodse, Roma en Sinti kinderen, 1942 – 1945. Guus Luijters heeft de personalia van de 17.964 kinderen bijeengebracht; Aline Pennewaard heeft via jarenlange speurtocht een groot deel van de foto’s verzameld. Sinds de opening van de tentoonstelling – 10 februari jl. – zijn al talloze nieuwe foto’s en voorwerpen van de verdwenen kinderen door bezoekers meegebracht en in een aparte vitrine gelegd, aldus een medewerkster. Zij zijn speciaal voor deze expositie getraind en ingezet om een luisterend oor te bieden aan bezoekers, waaronder overlevenden en nabestaanden.

De kinderen op de foto’s komen voornamelijk uit Amsterdam, Den Haag, Rotterdam en Utrecht, maar ook uit dorpen in Groningen. Één adres valt me in het bijzonder op: Nieuwe Gracht 92 in Utrecht. In drie transporten – op 15 juli 1942, 2 maart 1943 en 25 februari 1944 – zijn tientallen kinderen (ik tel er 14) weggehaald en vermoord in Auschwitz en Sobibor. Het pand was destijds een Centraal Israëlitisch Weeshuis waar 48 kinderen uit Duitsland verbleven. Hun ouders hadden hen na de Kristallnacht in 1938 op de trein naar Nederland gezet om te redden uit handen van de Duitsers. Slechts enkelen overleefden de oorlog.

De foto’s met bijschriften spreken boekdelen: de uitbundig lachende broertjes Michel en Jacob Adolf van Straten uit Zaltbommel, in driekwart Kuifjebroeken en colbertjes: geboren op 8 februari 1928 en 9 maart 1927 en overleden op 28 mei 1943 in Sobibor. Een foto van een blije baby in een wieg die nooit vrijheid heeft gekend: Rolf Dirk Ullman, geboren op 31 maart 1943 in doorgangskamp Westerbork en op 8 oktober 1944 vermoord in Auschwitz. De tweeling Ite en Joke Presserin met allebei een konijnenknuffel in de hand, op de armen van hun moeder: geboren op 10 maart 1940 in Amsterdam en gestorven op 6 maart 1944 in Auschwitz. En zo gaat de eindeloze reeks foto’s met schijnbaar droge feiten, die staan voor een gruwelijke werkelijkheid, door. Een foto overslaan voelt als respectloos: met gemak breng je dus uren door.

Naast de duizelingwekkende fotoreeks is er een aparte zaal ingericht met verhalen over vijftien kinderen, waaronder Anne Frank, toegelicht aan de hand van tekstbanieren en objecten in vitrines, zoals een rammelaar, een poëziealbum, een rapport, ansichtkaarten, brieven en een geboortekaartje. Op een Gymnasiumrapport uit 23 november 1940 van de van oorsprong Oostenrijkse Heinz Felix Geiringer (12 juli 1926 – Mauthausen, 10 mei 1945) staat getypt: “Maar nu moeten we er wel op aandringen dat hij voor Nederlands nog eens extra tijd en zorg aan dit vak besteedt. Wat (de ‘n’ ontbreekt) wij mogen nu toch eisen dat hij ook dit vak op peil brengt”.

De zogenaamde ‘transportlijsten’ vertegenwoordigen een wereld op zich: in bijna iedere vitrine liggen minitieus met typemachine op alfabetische volgorde ingevulde namenlijsten met geboortedatum en beroep in het Duits erachter. Zo staat op een transportlijst van Westerbork naar Sobibor van 1 juni 1943 onder andere:

Jacques Tailleur	30-3-17	Lumpensortierder
Esther Tailleur-de Leeuw	20-11-17	Typistin
Meyer Tailleur	11-4-78	Ohne
Adele Tailleur-Koopman	22-4-91	Angest.Jr.
Elias Tailleur	6-12-28	Ohne

Het enige kind ‘te zien’ op de expositie zónder foto is Sientje Abram: op ‘haar’ transportlijst staat 23 keer de familienaam ‘Abram’ vermeld. Misschien is haar verhaal zónder foto op deze fototentoonstelling juist zo indrukwekkend, omdat zij de grootste groep kinderen – 15.000 – vertegenwoordigt, waar geen gezicht en verhaal meer van te achterhalen valt…
Hulde daarom aan Guus Luijters, Aline Pennewaard en het Stadsarchief Amsterdam dat ze deze geschiedenis – nog altijd onbevattelijk – ietsje dichterbij hebben gebracht. Opdat we nooit zullen vergeten – voor altijd ‘in memoriam’.

 ‘In Memoriam’, t/m 20 mei 2012 te zien in het Stadsarchief Amsterdam. Toegang gratis.